هر کنش انسانی، از ساده‌ترین واکنش‌های ناخودآگاه تا گسترده‌ترین شبکه‌های ارتباطی، در بستر اجتماعی معنا می‌یابد و به‌نوعی بازتابی از موقعیت، آگاهی و هدف‌مندی فرد در تعامل با دیگران است. این نوشتار با معرفی شش مفهوم بنیادین — رفتار، عمل، کنش، تعامل، رابطه و شبکه — تلاشی است برای ترسیم طیفی از روابط اجتماعی که از سطح فردی و لحظه‌ای آغاز می‌شود و تا ساختارهای پایدار و نظام‌مند امتداد می‌یابد. تمایز میان این مفاهیم، از منظر آگاهی، هدف‌مندی، جهت‌گیری و ساختار، به روشن‌تر شدن مرزهای نظری کمک می‌کند و نیز امکان تحلیل دقیق‌تر پدیده‌های اجتماعی را فراهم می‌سازد.
۱ | رفتار اجتماعی
رفتار اجتماعی به آن دسته از واکنش‌های قابل مشاهده‌ای اطلاق می‌شود که فرد در بستر اجتماعی و در حضور دیگران از خود بروز می‌دهد، بی‌آن‌که الزاماً دارای قصد، معنا یا جهت‌گیری خاصی باشد. این رفتارها ممکن است غیرارادی، عادتی یا واکنشی باشند و اغلب بدون تأمل ذهنی رخ می‌دهند. برای نمونه، دانشجویی که در کلاس بی‌قرار پاهایش را تکان می‌دهد، کودکی که در جمع مهمانان ناگهان گریه می‌کند، یا فردی که با شنیدن صدای بلند در خیابان سرش را برمی‌گرداند، همگی نمونه‌هایی از رفتار اجتماعی‌اند که در بستر تعامل انسانی شکل می‌گیرند، اما فاقد هدف‌مندی یا معنا‌پردازی خاص‌اند.
۲ | عمل اجتماعی
عمل اجتماعی رفتاری است آگاهانه و هدف‌مند که فرد آن را با قصد مشخص انجام می‌دهد، هرچند ممکن است مستقیماً به رفتار یا واکنش دیگران مرتبط نباشد. این نوع رفتار در چارچوب هنجارها، ارزش‌ها یا انتظارات اجتماعی معنا پیدا می‌کند و نشان‌دهنده‌ی درونی‌سازی قواعد اجتماعی در ذهن کنش‌گر است. برای مثال، دانش‌آموزی که برای موفقیت در امتحان مطالعه می‌کند، فردی که برای ارتقای شغلی در یک دوره‌ی آموزشی ثبت‌نام می‌نماید، یا کسی که برای حفظ سلامت خود ورزش روزانه انجام می‌دهد، همگی در حال انجام اعمال اجتماعی‌اند؛ زیرا رفتارشان آگاهانه، هدف‌مند و در پاسخ به ساختارهای اجتماعی شکل گرفته است.
۳ | کنش اجتماعی
کنش اجتماعی، بنا بر تعریف ماکس وبر، رفتاری معنادار و هدف‌مند است که کنش‌گر هنگام انجام آن، واکنش یا حضور دیگران را در نظر می‌گیرد و عملش به‌گونه‌ای جهت‌گیری دارد که در تعامل با دیگران معنا پیدا می‌کند. این نوع رفتار، آگاهانه و هدف‌مند است و در بستر ارتباطی و تفسیری شکل می‌گیرد. برای نمونه، فردی که در تجمع اعتراضی شعار می‌دهد تا پیام خود را به مسئولان منتقل کند، معلمی که با تغییر لحن و زبان بدن تلاش می‌کند توجه دانش‌آموزان را جلب نماید، یا کسی که در جشنی لباس رنگی می‌پوشد تا همدلی خود را با جمع نشان دهد، همگی در حال انجام کنش اجتماعی‌اند؛ زیرا رفتارشان به‌طور مستقیم متوجه دیگران است و در تعامل اجتماعی معنا می‌یابد.
۴ | تعامل اجتماعی
تعامل اجتماعی به فرایند کنش متقابل میان دو یا چند فرد گفته می‌شود که در آن رفتارها، گفتارها، حرکات و واکنش‌ها به‌گونه‌ای معنادار و هدف‌مند مبادله می‌شوند. این تعامل می‌تواند مستقیم یا غیرمستقیم، کلامی یا غیرکلامی، رسمی یا غیررسمی باشد و در بسترهای مختلف اجتماعی رخ دهد. تعامل اجتماعی اساس شکل‌گیری نهادها، هنجارها و ساختارهای اجتماعی است و از طریق آن، افراد معنا، نقش و جایگاه خود را در جامعه می‌یابند. گفت‌وگوی روزمره میان دو دوست، سلام و احوال‌پرسی میان همکاران، یا مذاکره میان یک معلم و دانش‌آموز درباره‌ی تکلیف درسی، همگی نمونه‌هایی از تعامل اجتماعی‌اند که در آن کنش‌ها و واکنش‌ها به‌صورت متقابل و معنادار مبادله می‌شوند.
۴ | رابطه‌ی اجتماعی
رابطه‌ی اجتماعی به پیوندی پایدار و معنادار میان دو یا چند فرد اطلاق می‌شود که در آن کنش‌ها و واکنش‌های متقابل بر اساس انتظارهای اجتماعی، نقش‌ها و هنجارهای پذیرفته‌شده شکل می‌گیرند. این رابطه می‌تواند مبتنی بر همکاری، رقابت، محبت، قدرت یا تبادل باشد و در بسترهای گوناگون مانند خانواده، مدرسه، محیط کار یا جامعه‌ی گسترده‌تر رخ دهد. برخلاف تعامل اجتماعی که ممکن است گذرا و لحظه‌ای باشد، رابطه‌ی اجتماعی از تداوم، ساختار و نوعی نظم برخوردار است. رابطه‌ی میان والدین و فرزندان، دو همکار در یک سازمان، یا دوستانی که سال‌ها با یکدیگر در ارتباط‌اند، همگی مواردی از روابط اجتماعی‌اند که در آن افراد نقش‌های مشخصی ایفا می‌کنند و انتظارات متقابل دارند.
۵ | شبکه‌ی اجتماعی
شبکه‌ی اجتماعی به مجموعه‌ای از روابط میان افراد، گروه‌ها یا نهادها اطلاق می‌شود که از طریق پیوندهای اجتماعی، کنش‌های متقابل و جریان اطلاعات به یکدیگر متصل‌اند. این شبکه‌ها می‌توانند ساختارهای رسمی یا غیررسمی داشته باشند و در بسترهای فیزیکی یا مجازی شکل بگیرند. هر عضو در شبکه‌ی اجتماعی نقش خاصی ایفا می‌کند و موقعیت او بر اساس تعداد و کیفیت ارتباطاتش با دیگران تعیین می‌شود. برای نمونه، در یک شبکه‌ی دوستانه، فردی که با افراد بیشتری در ارتباط است و نقش واسطه‌ای میان گروه‌ها دارد، از نفوذ اجتماعی بیشتری برخوردار است. همچنین، در یک سازمان اداری، کارمندی که با واحدهای مختلف تعامل دارد و اطلاعات را میان بخش‌ها منتقل می‌کند، می‌تواند نقش کلیدی در هماهنگی و تصمیم‌گیری ایفا کند. شبکه‌های اجتماعی نه‌تنها در انتقال اطلاعات و شکل‌گیری هنجارها مؤثرند، بلکه در تقویت سرمایه‌ی اجتماعی، حمایت روانی و حتی تحرک اجتماعی نقش کلیدی دارند.
برای درک مرزهای مفهومی میان این شش واژه باید دقت کرد که رفتار اجتماعی، واکنشی بیرونی و اغلب ناخودآگاه است که در حضور دیگران رخ می‌دهد، بی‌آن‌که معنا، هدف یا مخاطب مشخصی داشته باشد؛ در حالی‌که عمل اجتماعی، رفتاری آگاهانه و هدف‌مند است که فرد آن را در پاسخ به ساختارهای اجتماعی انجام می‌دهد، اما لزوماً متوجه دیگران نیست. کنش اجتماعی از سطحی فراتر برخوردار است: رفتاری معنادار و جهت‌دار که کنش‌گر هنگام انجام آن، واکنش یا حضور دیگران را در نظر می‌گیرد و عملش در بستر ارتباطی معنا می‌یابد. تعامل اجتماعی، مرحله‌ای است که در آن کنش‌ها و واکنش‌ها به‌صورت متقابل و معنادار میان افراد مبادله می‌شوند و ارتباطی دوطرفه شکل می‌گیرد. رابطه‌ی اجتماعی از این نیز پایدارتر و ساختارمندتر است؛ پیوندی منظم میان افراد که بر اساس نقش‌ها، انتظارات و هنجارهای پذیرفته‌شده استمرار می‌یابد. در نهایت، شبکه‌ی اجتماعی مجموعه‌ای از همین روابط است که در قالبی گسترده‌تر، میان افراد، گروه‌ها یا نهادها شکل می‌گیرد و از طریق جریان اطلاعات، کنش‌های متقابل و موقعیت‌یابی اجتماعی، ساختار ارتباطی جامعه را سامان می‌دهد.